Bitcoin (BTC) başta olmak üzere kripto paralar, artık hayatımızın ayrılmaz bir parçası. Bugün Bitcoin sadece bir yatırım aracı değil, aynı zamanda bazı büyük şirketler tarafından da kabul gören yenilikçi bir ödeme aracı. Ne var ki hâlâ geleneksel (itibari) paraların yerini alabilmiş değil. Peki Bitcoin gibi kripto paralar ile geleneksel para arasındaki fark nedir?
İtibari para nedir?
Geleneksel para olarak bildiğimiz itibari paralar, bugün tedavülde olan ve her gün alışveriş yaparken kullandığımız para birimleridir. Örneğin, ABD doları ya da Türk lirası birer itibari paradır. Bu tür paraların değeri altın, gümüş gibi herhangi bir madene ya da başka bir varlığa bağlı değildir. İtibari paraların temel değeri, bir devlet tarafından o ülkenin değişim aracı olarak kabul edilmesinden kaynaklanır. Örneğin, Türkiye’nin ulusal para birimi Türk lirasıdır. Türk lirası Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) tarafından çıkarılır ve ülkenin resmi değişim aracıdır. Öyleyse itibari paraların gerçek bir değeri olmadığı, onlara atfedilen bir değer olduğu söylenebilir.
Kripto para nedir?
Kripto paralar, blok zincir üzerinde kriptografik yöntemlerle şifrelenerek yaratılan ve saklanan dijital paralardır. Genelde merkeziyetsiz blok zincirler üzerinde üretilen Bitcoin gibi kripto paralar, banka gibi aracılar olmaksızın eşler arası transfer edilebilir. Bir başka deyişle, bir kişi bir başka kişiye BTC gönderirken bankaya ya da başka bir aracıya ihtiyaç duymaz.
Kripto paralar ile geleneksel para arasındaki farklar
Geleneksel paraların geleceği, 2009’da Bitcoin (BTC) ve ardından Ethereum (ETH), Solana (SOL), Avalanche (AVAX) gibi diğer kripto paraların ortaya çıkışıyla tartışılır hale geldi. Kripto paraların geleneksel paraların yerini alıp alamayacağını zaman gösterecek. Ancak bugün finans dünyasının önemli bir parçası haline gelen kripto paralar, en başta da Bitcoin ile geleneksel paralar arasında bazı temel farklar bulunuyor. Bu farkları dijitallik, merkeziyetsizlik ve güvene dayanma olarak ifade edebiliriz.
Biri dijital, biri fiziksel
Bitcoin ve kripto paralar ile itibari paralar arasındaki en temel fark, birinin sadece dijital; diğerinin ise fiziksel oluşudur. Bitcoin’i düşünelim: BTC coin, Bitcoin blok zincir ağında yaratılır, saklanır ve çalışır. Tüm BTC coin işlemleri de bu blok zincir ağı üzerinde gerçekleşir. Bitcoin, fiziksel olarak bulunmaz. Blok zincirde var olan, aslında kriptografiyle şifrelenmiş verilerden oluşan dijital bir paradır.
İtibari paralar ise fiziksel olarak var olurlar. Darphaneler, kağıt ve madeni para biçiminde itibari paralar basar. Elbette internetin keşfiyle beraber mobil bankacılık ve mobil internet sistemleri ortaya çıkmış; itibari paralar ile çevrimiçi işlem yapabilmeyi mümkün kılmıştır. Ancak her şekilde yapılan işlem, basılmış paralar ile gerçekleştirilir. Yani, kripto paraların aksine itibari paralar fiziksel olarak üretilir ve kullanılır.
Kripto para merkeziyetsizliği
Bitcoin (BTC) başta olmak üzere neredeyse tüm kripto paralar, merkeziyetsiz blok zincirler üzerinde üretilir ve çalışır. Bir blok zincir, coğrafi açıdan dağıtık düğümler (yani bilgisayarlar) tarafından çalıştırılır, saklanır, korunur. Bunun anlamı şudur: Kripto paralar ve işlem geçmişi, merkezi sunucularda değil, dünyanın farklı yerlerinden çok sayıda sunucuda saklanır. Bu sayede blok zincirlere hükümetler ya da başka dış unsurlar müdahale edemez. İşlemleri gerçekleştiren banka gibi merkezi bir oluşum da yoktur. Yani birine BTC coin göndermek isterseniz bunu hiçbir aracı olmadan yapabilirsiniz.
Öte yandan, itibari paralar devletler tarafından çıkarılır ve merkez bankalarınca yönetilir. Örneğin, Türk lirası Türkiye Cumhuriyeti tarafından resmi para birimi olarak kabul edilmektedir. TL arzının ne olacağı, ne kadar faiz uygulanacağı gibi detaylar ise TCMB tarafından belirlenir. Bu, paranın kontrolünün devletlerde olduğu anlamına gelir. İtibari paralar ile yapılan işlemlerde banka gibi aracıların bulunması gerekir. Daha açık bir ifadeyle, birine para göndermek isterseniz bunu bankalar üzerinden yaparsınız. Bu ise özellikle yurtdışı para transferlerinde maliyetli ve yavaş olabilir.
Merkeziyetsizlik, Bitcoin ve kripto paraların en çok fark yaratan özelliğidir. Teoride, merkeziyetsiz oluşları kripto paraların faiz artırımı gibi merkez bankası kararlarından az etkilenmesine yol açar. Ancak daha önemlisi, merkeziyetsiz oluşları sayesinde Bitcoin ve kripto paralar ile yapılan işlemler sansüre ve dış müdahalelere karşı dayanıklıdır. Yani hiçbir hükümet itibari paraların aksine kripto para işlemlerini engelleyemez, değiştiremez, iptal edemez.
Güvene dayanma
İtibari paralar, temelde kitlesel bir güvene dayanırlar. Hiçbir itibari paranın gerçek bir değeri yoktur. Toplum, devletin bir para birimini değişim aracı olarak ilan etmesine güvenir. İtibari para birimine değerini veren, işte bu toplumsal ve yasal güvendir. Zaten bu yüzden toplumsal huzursuzluğun yüksek olduğu, devlete güvenin azaldığı ülkelerin para birimlerinin değerinin düştüğüne tanık oluruz. Çünkü insanlar ilgili para biriminin değerine, değişim aracı olarak işlevine duydukları güveni yitirirler.
Buna karşın Bitcoin ve kripto paraların değeri, ortak bir güvene dayanmaz. Yani BTC coin değerini, Bitcoin topluluğunun ona duyduğu güven belirlemez. Bitcoin’in değeri, bir değişim aracı olarak ne kadar etkili ve işlevsel olduğuna bağlıdır. Bu noktada onun merkeziyetsizlik, hız, güvenlik gibi avantajları öne çıkar. Bitcoin özelinde, arzının sınırlı oluşu da onu değerli kılan unsurlardandır. Bitcoin arzı 21 milyon ile sınırlandırılmıştır. Bu, onu altından bile daha kıt bir varlık kılar.