Tutsak ikilemi, bir grupta bulunan kişilerin sadece kendi çıkarlarına göre hareket ederek grubun çıkarlarını kötü olarak etkilemesidir. Tutsak ikilemi, oyun teorisinin bilinen örneklerinden biridir. Tutsak ikilemi, tamamen rasyonel iki kişinin işbirliği yapmayabileceğini gösteren oyun teorisinin temel senaryosu olarak görünse de bunu yapmak bu kişiler için yararlı olmaktadır.
Tutsak ikilemi teorisinde iki tutsak (prisoner) ayrı ayrı yakalanmakta ve sorgulanmaktadır. Her birinin bir seçeneği vardır, bunlar: Savcıyla bir anlaşma yapılarak ceza indirimi için arkadaşını gammazlaması ve arkadaşına sadık kalmak için arkadaşının da aynısını yapacağını umarak itirafta bulunmaması olarak bilinmektedir.
Buradaki ana konu, arkadaşlarının kendileriyle işbirliği yapmalarını umarak tutsak arkadaşları ile işbirliği yapılması ve tutsak kalanların kendilerini kurtarmak için arkadaşlarına ihanet edilmesi ile ilgilidir.
Tutsak ikilemi Merrill Flood ve Melvin Dresher tarafından ortaya atılmış daha sonra Alber W. Tucker tarafından resmileştirilmiştir. Tutsak ikileminin standart bir örneği aşağıdaki gibi açıklanmıştır:
- Bir suç çetesinin iki üyesi tutuklanır ve ayrı odalarda sorguya çekilir. Polislerin elinde başka tanık yoktur ve yetkililer yalnızca mahkumlardan birini mahkum etmek için yeterli kanıta sahiptir. Tutuklanmanın gerçekleşmesi için bir tutsağın diğerinin aleyhinde ifade vermesi gereklidir.
- Polisler her iki tutsağa da pazarlık teklifi önerisinde bulunurlar. Bu pazarlık teklifini kabul eden tutsak, diğer tutsağa ihanet etmiş olur. Tutsak pazarlık teklifini kabul etmez ise sessiz kalma hakkını kullanabilir.
Bu senaryonun üç farklı sonucu vardır, bunlar:
- İkisi de sessiz kalırsa, ikisi de birer yıl hapis yatar,
- İkiside birbirine ihanet ederse ikisi de iki yıl hapis yatar,
- Biri diğerine ihanet ederse ve diğeri sessiz kalırsa, suç ortağına ihanet eden tutsak serbest kalır, sessiz kalan tutsak ise üç yıl hapis yatar.
Bu durum bireysel olarak ele alındığında ihanet etmek daha mantıklıdır. Bunun arkasındaki neden bireysel olarak ödülün daha iyi olmasıdır. Eğer tutsak ihanet ederse serbest kalacaktır, bu nedenle bu durum sessiz kalıp bir yıl hapis yatmaktan daha iyidir. Gözlemlere dayalı bir yorum yapılırsa mantıklı davranan bir tutsak her zaman pazarlık teklifini kabul edecektir. Bunun sonucunda genellikle iki tutsakta birbirine ihanet etmiş olur.
Normal koşullarda bireysel olarak hareket edip daha iyi bir sonuca ulaşılabilir ancak tutsak ikileminin yaşandığı koşullarda genellikle bireysel olarak hareket etmek sizi daha kötü sonuçlara götürecektir. Bunun için çözüm önerisi ise, bireysel olarak düşünen kişilere daha iyi teşviklerin sunulmasıdır. Bu tarz kişilere birlikte çalışmanın önemi hakkında bilgi vermek, ve daha toplumsal bir bakış açısı kazandırmak iyi bir çözüm olabilir. Bu sayede bireysel bir düşünce yerine toplumsal bir bakış açısı kazanarak, tutsak ikilimindeki kişiler, çoğunluğun iyiliğini düşünerek kararlar verebilir.
Söz konusu Bitcoin için savcıyla işbirliği yapma seçeneği, geleneksel finans duvarları içinde kalmayı ve ulus devlet fiat rejiminin kural ve düzenlemelerinin dışında bir para olasılığına gözlerin kapanmasını seçmek anlamına gelmektedir. Kusurlu olma seçeneği, para olarak niteliklerinin fiat alternatiflerinden daha üstün olduğu ve başkalarının da aynısını yapacağı inancıyla değerin ve servetin BTC’ye dağıtılması anlamına gelmektedir. Bitcoin oyuncuları BTC hard-cap yapısı gereği, mümkün olduğunca erken hata yapmaya teşvik edilmektedir. Bitcoin’in tutsak ikileminin sonuçları ise aşağıdaki gibidir:
- Geleneksel finansla iş birliği yapılırsa, Bitcoin fiyat artışı için yeterli talep alamayacaktır, başka bir deyişle dünyanın küresel rezerv para birimi olmayacaktır.
- Her oyuncu kusurlu olursa, Bitcoin önemli bir talep alacak ve fiyatı artacaktır, başka bir deyişle muhtemel olarak dünyanın küresel rezerv para birimi olacaktır.
- Bazı oyuncular işbirliği yaparken diğerleri kusurluluk yaparsa, bu oyunculardan önce Bitcoin satın alanlar daha ucuza satın almış olcaklardır. Geride kalanlar ise 21 milyon Bitcoin’den daha fazlası talep edildiğinde Bitcoin satın almaya zorlanmaları riskiyle karşı karşıya kalacaktır.
Tutsak İkilemi Örnekleri
Tutsak ikilemleri ekonomi alanında da sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Ancak bu problemlerin üzerinden gelinmesi için birkaç çözüm yolu bulunmaktadır. Bu çözümler genellikle bireysel bir kazanç yerine ortaklaşa kazançlara odaklanmaktadır.
Örneğin gerçek dünyada çoğu etkileşimler birden fazla gerçekleşmektedir. Bu nedenle birden fazla karşılaşılan tutsak ikilemi olayına tekrarlanan tutsak ikilemi adı verilir. Bunun sonucunda ise normalde bireysel çıkarları için hareket eden kişiler yavaşça ortaklaşa çalışmanın yararlarının farkına varacaktır.
Ekonomi alanı, bir bütün olarak ekonomi ve toplum için yararlı ya da zararlı sonuçlar doğurabilecek tutsak ikilemi örnekleriyle doludur. Ortak nokta ise seçim yapma hakkını elde eden her bir karar vericinin karşılaştığı teşviklerin, her birini toplu olarak daha da kötüleştirecek bir şekilde davranmaya teşvik ederek, mümkün olan her birini toplu olarak daha iyi hale getirecek seçimlerden bireysel olarak kaçınıldığı durumlardır. Bu tür bir örnek tragedy of the commons olarak adlandırılabilmektedir. Tüketmeye devam edebilmek için ortak bir havuzdaki doğal kaynağın korunması ve yayılmasına yeniden yatırım yapmak herkesin ortak avantajı olabilmekte ancak her bireyin mümkün olduğu kadar çabuk tüketmek için her zaman bir teşviği vardır, sonrasında ise kaynak tüketilmektedir. İş birliği yapmanın bir yolunu bulmak, buradaki herkesin daha iyi olmasını sağlayacaktır.
Öte yandan kartellerin davranışları da bir tutsak ikilemi olarak değerlendirilebilmektedir. Bir kartelin tüm üyeleri, her birinin aldığı fiyatı tüketicilerden ekonomik rant elde etmek için yeterince yüksek tutmak için çıktıyı kısıtlayarak toplu olarak kendilerini zenginleştirebilmektedir. Her kartel üyesinin bireysel olarak karteli aldatmak ve aynı zamanda rantları yakalamak için üretimi artırmak için bir teşviği vardır. Kartelin faaliyet gösterdiği toplumun genelinin refahı açısından, karteli çökerten bir tutsak ikilemi, bazen toplumu bir bütün olarak nasıl daha iyi hale getirilebileceğinin bir örneğidir.