Dijital para veya dijital para birimi, tamamen elektronik biçimde var olan ödeme araçlarını ifade eder. Dijital para, madeni paralar ya da banknotlar gibi fiziksel olarak somut değildir ve çevrimiçi sistemler kullanılarak sayılır ve transfer edilir. Dijital para birimlerinin tanınan bir örneği, kripto para birimi Bitcoin'dir.
Dijital para, dolar veya euro gibi fiat para birimlerini de temsil edebilir. Aynı zamanda dijital para birimleri akıllı telefonlar, kredi kartları ve çevrimiçi kripto para borsaları gibi teknolojiler aracılığıyla ticarette kullanılır. Bazı durumlarda, uygun bir ATM vasıtasıyla fiziksel paraya da çevrilebilir.
Aslında, dijital paraların bir benzeri çevrimiçi banka hesaplarında tutulan nakit paradır. Bu açıdan geleneksel bankacılık sistemi de dijital para mantığına çok yabancı sayılmaz. Bu nakit para, mobil bankacılık sistemleri aracılığıyla başkalarına gönderilebileceği gibi çevrimiçi işlemlerde de kullanılabilir.
Ancak dijital para birimi ile çevrimiçi banka hesaplarında tutulan nakit para arasında önemli bir fark vardır. Bir hesap birimi ve günlük işlemler için bir araç olabilmesi açısından kavram ve kullanım bağlamında dijital para, nakit karşılığına benzer ama nakit para değildir. Çevrimiçi banka hesabınızdaki nakit para da dijital para değildir çünkü onları ATM'den çektiğinizde fiziksel bir biçim alırlar.
Dijital para, parasal işlemler sürecini geliştirdiği için de nakitten farklıdır. Örneğin, dijital para, teknolojisi sayesinde standart nakit paraya kıyasla sınırlar arası para transferlerini daha kolay ve hızlı hale getirebilir. Bu para biçimi, merkez bankaları için para politikası uygulama sürecini de düzene sokar. Bazı dijital para biçimlerinde kriptografinin kullanılması, bunları içeren işlemleri, kurcalamaya ve sansüre karşı korunaklı hale getirir. Bir başka deyişle, kriptografi kullanan dijital para birimleriyle yapılan işlemler hükümetler veya özel kurumlar tarafından kontrol edilemez.
Bu avantajlar göz önüne alındığında, dijital para dünyadaki birçok hükümet için bir öncelik haline geldi. Nakitsiz bir toplum yaratma yolunda ilerleyen İsveç'in merkez bankası, 2017'den bu yana dijital parayı ekonomisine sokmanın avantajlarını ve dezavantajlarını inceleyen birkaç araştırma raporu yayımladı. Bu arada Çin, ulusal para birimi Yuan’ın dijital karşılığı olan DCEP'nin pilot testlerini gerçekleştirdi ve yakında bu ulusal dijital para birimini piyasaya sürmeyi planlıyor.
İsveç ve Çin bu alanda yalnız değil. Uluslararası Para Fonu (IMF) tarafından yürütülen Şubat 2021 tarihli bir araştırmaya göre, 159 üye ülkeden 111’i yakın gelecekte dijital paralarını piyasaya sürmeyi düşünüyor veya planlıyor.
Dijital Para Hangi Sorunları Çözüyor?
Halihazırda paranın dijital versiyonlarıyla işlem yapan birkaç sistem zaten var. Örneğin, kredi kartı sistemleri, kullanıcıların kredili mal ve hizmet satın almalarını sağlar. Banka havalesi sistemleri ise nakit paranın sınır ötesi hareketine olanak tanır.
Ancak bu tür işlemler pahalıdır ve zaman alır çünkü farklı işleme sistemlerinin kullanımını içerirler. Dünyanın dört bir yanındaki çeşitli banka ve finans kuruluşlarından oluşan bir ödeme sistemleri ağı olan SWIFT sistemi, bu sistemlere örnektir. SWIFT ağı üzerinden yapılan her transfer için işlem ücreti alınır. Ayrıca, bu sistemler, her işlem için bir gecikme süresi sağlar ve gelecekteki ödeme vaatleri üzerine kuruludur. Örneğin, kredi kartlarının mutabakatı daha sonraki bir tarihte gerçekleşir ve kullanıcılar işlemler için geri ödeme talebinde bulunabilir.
Dijital paranın amaçlarından biri, dağıtılmış defter teknolojisi (Distributed Ledger Technology - DLT) kullanarak bu tür işlemlerde zaman gecikmesini ve işlem maliyetlerini ortadan kaldırmaktır. Bir DLT sisteminde, düğümler veya paylaşılan defterler, işlemleri işlemek için ortak bir ağ oluşturmak üzere bağlantı kurar. Bu ağ aynı zamanda diğer yetki alanlarına da yayılabilir ve işlemler için işlem süresini en aza indirebilir; yetkililere ve paydaşlara şeffaflık sağlar ve merkezi bir kayıt veritabanına olan ihtiyacı ortadan kaldırarak da finansal ağın esnekliğini artırır. Dijital para, algoritmik bir konsensüs sistemi kullanarak mükerrer harcama sorununu da çözer.
Şu anda merkez bankaları gibi merkezileştirilmiş para birimi üretimi ve dağıtımı kurumları, bastıkları her banknotun benzersiz olmasını sağlamak için bir seri numarası sistemi kullanır. Merkez bankası dijital para birimleri (Central Bank Digital Currencies - CBDC) veya özel taraflarca çıkarılan dijital paralar gibi bazı dijital para biçimleri, dijital bir bağlamda da olsa ödeme gücü ve işlemlerin bütünlüğünü sağlamada merkezi bir otoritenin rolünü tekrarlar.
Diğer dijital para türleri ise merkezi değildir. Kriptografi kullanırlar ve merkezi otoritelerin para birimini dağıtmak için gerekli olan aracıları ve para üretimini denetlemedeki işlevini ortadan kaldırırlar. Kör imzalar, işlem yapan tarafların kimliğini gizler ve sıfır bilgi kanıtları işlem ayrıntılarını şifreler. Bu tür dijital para türlerine örnek olarak Bitcoin ve Ethereum gibi kripto para birimleri verilebilir.
Dijital Para Türleri
Dijital para, sahip olduğu teknolojik altyapı sayesinde birçok amaca uygun hale getirilebilir ve çeşitli biçimler alabilir. Dijital paranın son zamanlarda üç versiyonu ortaya çıkmıştır:
Merkez Bankası Dijital Para Birimleri (CBDC'ler)
Merkez bankası dijital para birimleri (CBDC'ler), bir ülkenin merkez bankası tarafından çıkarılır. Bu paralar, yine bir merkez bankasının yetki ve güvencesiyle desteklenen fiat para birimlerinden ayrıdır ve kurumun bir diğer yükümlülüğüdür. CBDC'ler, hükümetle ortalama vatandaş arasında doğrudan bir bağlantı kurarak ve aracıları para politikasından çıkararak para politikasının uygulanmasını kolaylaştırır. Ulusal para birimini dağıtmaktan sorumlu bankalar ve finans kurumları artık süreçte gerekli değildir.
Ekonomideki kullanımlarına ve uygulama türlerine bağlı olarak, iki tür CBDC olabilir. Perakende CBDC'ler, fiat para birimleri gibi günlük işlemler için kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Toptan CBDC'ler ise bankalar ve finans kurumları arasında gerçekleştirilen işlemler için kullanılmaktadır.
Kripto Para Birimleri
Kripto para birimleri, kriptografi kullanılarak tasarlanmış dijital para birimleridir. Kripto para biriminin etrafındaki kripto sarmalayıcı, para birimi için gelişmiş bir güvenlik sağlar ve işlemleri dışarıdan müdahalelere karşı dayanıklı hale getirir. En popüler kripto para birimleri Bitcoin ve Ethereum'dur. 2017'den bu yana, kripto para birimlerinin bir yatırım sınıfı olarak popülaritesi, değerlerini ve kripto pazarlarının genel piyasa değerini hızla artırdı. Temmuz 2021'e kadar kripto para birimlerinin piyasa değeri 2 trilyon doları aşmıştı.
Stabilcoinler
Stabilcoinler, kripto para birimlerinin bir çeşididir ve normal kripto para birimlerinin fiyat oynaklığına karşı koymak için geliştirilmiştir. Stabilcoinler, sabit kalmasını sağlamak için fiyatı bir fiat para biriminin veya bir mal topluluğunun fiyatına endeksleyen özel para birimleridir.
Stabilcoin piyasası son zamanlarda patlama gösterdi. Şubat 2021 itibarıyla, 200 stabilcoin ya piyasa sürülmüş ya da geliştirme aşamasında bulunuyordu.
Dijital Paranın Avantajları
Mevcut finansal altyapı, birçok varlığın karmaşık bir sisteminden oluşur. Bu altyapdıa finansal kurumlar arasında işlem yapmak, farklı teknolojik sistemlerde ve düzenleme rejimlerinde çalıştıkları için zaman ve para gerektirir. Dijital paranın en önemli avantajı, işlem hızını artırması ve maliyetleri düşürmesidir.
Dijital paranın diğer avantajları ise şunlardır:
- Dijital para, yoğun nakit kullanılan sistemlerin bir özelliği olan fiziksel depolama ve saklama ihtiyacını ortadan kaldırır. Dijital para birimleri sayesinde paranızı saklamak için bir cüzdan veya banka kasasına yatırmanız gerekmez.
- Dijital para, teknolojiler sayesinde işlemler için muhasebe ve kayıt tutmayı basitleştirir.
- Dijital para, uluslararası para transferi için gereken süreyi ve maliyeti zaten kısaltmış olsa da aracıları de ortadan kaldırır. Böylece uluslararası transferlerle ilgili maliyetleri daha da azaltarak havale endüstrisinde daha fazla devrim yaratma potansiyeline sahiptir.
- Dijital para, para politikasının uygulanmasında aracıları ortadan kaldırmakta ve daha önce ekonomiden dışlanmış insan gruplarının ekonomiye dahil edilmesini mümkün kılmaktadır. Örneğin, banka hesabı olmayanlar, çevrimiçi cüzdanlarında veya cep telefonlarında bulunan dijital parayı kullanarak ekonomiye katılabilir.
- Kripto para birimleri sayesinde dijital para işlemleri sansüre karşı korunaklı hale gelebilir.
Dijital Paranın Dezavantajları
Dijital paranın dezavantajları şunlardır:
- Dijital para, bilgisayar korsanlığına karşı hassastır. Fiziksel koruma ihtiyacını ortadan kaldırsa bile dijital paranın teknolojideki kökenleri, bu para biçiminin dijital cüzdanlardan çalabilen bilgisayar korsanları için bir hedef haline gelmesini sağlıyor. Dijital olarak birbirine bağlı varlıklardan oluşan kusursuz bir finansal altyapı, bilgisayar korsanları tarafından çökertilebilir. Birden fazla ülkeyi etkileyen 2018 SWIFT saldırıları buna bir örnektir.
- Dijital para kullanımı, kullanıcı gizliliğini tehlikeye atabilir. Nakit anonimdir ve kullanıcılarını takip etmek ve izlemek neredeyse imkansızdır. Öte yandan, dijital para izlenebilir. İnternet çerezlerinin kullanımı hedefli reklamcılığı mümkün kılmasının yanı sıra dijital para takibi üzerinde de geniş kapsamlı etkilere sahiptir. Örneğin, kuruluşlar veya hükümetler, kullanıcıların izni olmadan hesapları kara listeye alabilir veya dondurabilir.
- Dijital paranın kendi maliyetleri vardır. Örneğin, dijital para depolamak için dijital cüzdanlar gereklidir. Kripto para birimleri de ayrıca bilgisayar korsanlarına karşı emniyetli olarak hareket eden saklama çözümleri gerektirir. Blok zincirlerini kullanan sistemler,işlem ücretlerini veya işlemin işlenmesiyle ilgili maliyetleri de madencilere ödemek zorundadır.
- Dijital para, yönetişim ve politika cephesinde çeşitli zorluklar sunar. Dijital para birimleri alanı, politika yapıcılar için keşfedilmemiş bir alandır. Kimi dijital para ekosistemlerinden bundan kaynaklı sorunlar ortaya çıkmaya başladı bile. Örneğin, kripto para piyasalarında en yaygın kullanılan stabilcoin olan Tether'in borç yükümlülüklerini kapatmak için ve ABD dolarına 1:1 sabitlenmesini sağlamak için müşteri ve şirket fonlarını karıştırdığı ve yedekten fon kullandığı tespit edildi.