Merkeziyetsiz finans (DeFi) ile ilgiliyseniz, AMM ya da automated market maker modelini mutlaka duymuşsunuzdur. Türkçeye “otomatik piyasa yapıcı” olarak çevrilen bu model, bir merkeziyetsiz borsa (DEX) türüdür.
Bu makalemizde “AMM nedir?” sorusuna cevap verecek ve AMM kullanan platformlara göz atacağız.
AMM nedir?
AMM ya da otomatik piyasa yapıcı, merkezi borsalara ve onların sipariş defteri gibi piyasa yapma tekniklerine olan ihtiyacı ortadan kaldıran otonom trade mekanizmasıdır. Çok mu kafa karıştırıcı geldi? Daha basit ifade edelim öyleyse: Bir otomatik piyasa yapıcı (AMM), varlıkları matematiksel formüller ve algoritmalar kullanarak fiyatlandıran bir merkeziyetsiz borsa (DEX) türüdür.
Merkezi borsalardan farklı olarak merkeziyetsiz borsalar, kripto alım satımındaki tüm ara süreçleri ortadan kaldırmaya çalışırlar. Merkezi borsalardaki sipariş eşleştirme sistemlerini veya borsanın tüm cüzdan özel anahtarlarını elinde bulundurduğu saklama altyapılarını desteklemezler. Merkeziyetsiz borsalar, kullanıcıların, kripto alım satımlarını doğrudan gözetimsiz kripto para cüzdanlarıyla gerçekleştirmelerine olanak tanır. Bu cüzdanların özel anahtarları, bizzat sahipleri olan kullanıcılar tarafından kontrol edilir.
Daha açık şekilde anlatmak gerekirse, AMM’ler kripto para alım satımlarınızı merkeziyetsiz şekilde ve bir karşı tarafa ihtiyaç duymadan gerçekleştirebilmenizi sağlar.
AMM nasıl çalışır?
AMM, geleneksel bir alıcı ve satıcı pazarı yerine likidite havuzlarını kullanarak kripto varlıkların karşılıklı güvene ihtiyaç olmadan otomatik şekilde alınıp satılmasına olanak sağlar. AMM’lerde işlemler likidite havuzları ile yapılır.
Geleneksel ve merkezi borsalarda, alıcılar ve satıcılar bir varlık için farklı fiyatlar sunar. Diğer kullanıcılar, listelenmiş bir fiyatı kabul edilebilir bulduklarında bir işlem gerçekleştirirler ve işlemin gerçekleştiği bu son fiyat, varlığın piyasa fiyatı olur. AMM modelini kullanan merkeziyetsiz borsalarda ise kullanıcılar kullanıcılar bir token havuzuna (likidite havuzu) karşı alım satım yapar.
Likidite sağlayıcı olarak anılan bazı kullanıcılar, çeşitli ödüller kazamak için likidite havuzlarına fiyatları sabit bir matematiksel formülle belirlenen tokenlarıyla likidite sağlar. Formülü değiştirerek likidite havuzları farklı amaçlar için optimize edilebilir.
Bir kullanıcı bir alım satım işlemi yapacağında işlem emri bir akıllı sözleşmeye gönderilir. Bu akıllı sözleşme, otomatik olarak işlemin gerçekleştirilmesini sağlar. Merkezi borsalarda işlemler, aslında yalnızca birer hesaplamadan ibarettir ve bir kullanıcı hesabından çekim yapmak isteyene kadar aslında kripto varlıklarının sahibi değildir. Hesabından çekim yaptığında çekmek istediği miktarda kripto varlık ya da itibari para merkezi borsaların soğuk cüzdanlarından kullanıcının cüzdan adresine aktarılır. AMM modelini kullanan merkeziyetsiz borsalarda ise bir kripto alım satım işlemi, gerekli şartlar sağlandığında otomatik olarak ve anında gerçekleşir. Bir başka deyişle, satın alınan miktarda token likidite havuzundan direkt kullanıcının kripto cüzdan adresine aktarılır.
Sabit ürün formülü
AMM'ler, DeFi ekosisteminde varlık alım satımı yapmanın birincil yolu haline geldi ve her şey, Ethereum'un kurucusu Vitalik Buterin'in "zincir içi piyasa yapıcılar" hakkındaki bir blog yazısıyla başladı. AMM'lerin gizli bileşeni, birçok biçim alabilen basit bir matematiksel formüldür. En yaygın olanı Vitalik tarafından şu şekilde belirlenmiştir:
tokenA_balance(p) * tokenB_balance(p) = k
Önde gelen bir bir AMM merkeziyetsiz borsası olan Uniswap (UNI) ise bu formulü şu şekilde popülerleştirmiştir:
x * y = k
Bu formülde “k” sabiti bir likidite havuzundaki tokenların fiyatını belirleyen sabit bir varlık dengesi olduğu anlamına gelir. Örneğin, bir AMM'de ether (ETH) ve bitcoin (BTC) olduğunu varsayalım. Bu, iki değişken varlık olduğu anlamına gelir ve her ETH alımında, havuzda alım öncesine göre daha az ETH olduğundan ETH'nin fiyatı yükselir. Bu durumda havuzda daha fazla BTC olduğu için BTC fiyatı ise düşer. Havuz, havuzdaki toplam ETH değerinin her zaman havuzdaki toplam BTC değerine eşit olacağı şekilde bir denge kurar. Yalnızca yeni likidite sağlayıcıları katıldığında havuzun boyutu genişler. Grafiksel olarak bir AMM havuzundaki token fiyatları, formül tarafından belirlenen bir eğriyi takip eder.
Bu sabit denge durumunda bir ETH satın alımı, ETH fiyatını eğri boyunca biraz artırırken ETH satışı, ETH fiyatını eğri boyunca biraz düşürür. Bir ETH/BTC havuzunda BTC fiyatına ise tersi olur. Fiyatın ne kadar değişken hale geldiği önemli değildir. Eninde sonunda nispeten doğru bir piyasa fiyatını yansıtan bir denge durumuna dönüş olacaktır. AMM fiyatı diğer borsalardaki piyasa fiyatlarından çok uzaklaşırsa bu model, traderları bir kez daha denge sağlanana kadar AMM ile dış kripto borsaları arasındaki fiyat farklılıklarından yararlanmaya teşvik eder.
Bütün bu formül, AMM algoritmasının temelini oluşturur ve AMM’lerin benzersiz bir bileşenidir. Daha basit bir şekilde söylemek gerekirse AMM’lerdeki fiyat, bir işlemden sonra likidite havuzundaki tokenların oranının ne kadar değiştiğine göre belirlenir ve daima bir denge sağlanır.
AMM kullanan platformlar
Günümüzde merkeziyetsiz borsalar gitgide daha çok ilgi çekiyor. Bu borsaların birçoğu ise AMM modelini kullanıyor. AMM modelini kullanan platformlar arasında en çok öne çıkanlar ise Uniswap (UNI), SushiSwap (SUSHI), Curve (CRV) ve Balancer (BAL) olarak sayılabilir. Bu platformlar, AMM modelini farklı şekillerde kullanabilir.
Uniswap (UNI)
Önde gelen bir AMM merkeziyetsiz borsa olan Uniswap, kullanıcıların 50/50 oranında herhangi bir çift ERC-20 tokenyla likidite havuzu oluşturmasına olanak tanır. UNI, Ethereum’un en popüler AMM’i haline gelmiştir.
SushiSwap (SUSHI)
SushiSwap, Uniswap temel alınarak geliştirilmiştir. Kurucuları tarafından SUSHI, “Uniswap’ın gelişmiş bir versiyonu” olarak anılmaktadır. SUSHI de UNI gibi popüler bir AMM’dir.
Curve (CRV)
Curve, stablecoinler gibi benzer varlıklardan oluşan likidite havuzları oluşturma konusunda uzmanlaşmıştır. En popüler AMM platformlarından olan Curve, sınırlı likidite sorununu çözerken sektördeki en düşük işlem ücreti oranlarından ve en verimli işlemlerden bazılarını sunar.
Balancer (BAL)
Balancer, Unıswap’ın sınırlarını genişleterek kullanıcıların herhangi bir oranda sekiz adede kadar farklı varlıktan oluşan dinamik likidite havuzları oluşturmasına olanak sağlar.