Merkeziyetsiz borsalar (decentralized exchange-DEX), doğrudan eşler arası kripto para birimi işlemlerinin güvenli bir şekilde ve bir aracıya ihtiyaç duymadan çevrimiçi olarak gerçekleşmesine izin veren bir tür kripto para birimi borsasıdır. Merkezi olmayan borsalar veya DEX'ler, kripto para birimi alıcılarının veya satıcılarının fonlarının kontrolünü herhangi bir aracıya veya emanetçiye bırakmak zorunda kalmadan ticaret yapmalarına izin veren özerk, merkezi olmayan uygulamalardır (DApp).
Merkezi olmayan borsalar başlangıçta herhangi bir otoritenin belirli bir borsada yapılan işlemleri denetleme ve onaylama ihtiyacını ortadan kaldırmak için ortaya çıkmıştır. Akıllı kontratların yardımıyla, DEX'ler otomatik emir defterlerini (order book) ve işlemleri yürütür. Bu onları gerçek birer peer-to-peer yapar. Merkezi olmayan borsalar aracılığıyla yapılan işlemlerde; banka, borsa, çevrimiçi ödeme ağ geçitleri, devlet kurumları gibi varlıkların güvenliğini ve transferini denetleyen üçüncü taraf kuruluşlar yerine blok zincirleri veya dağıtılmış defterler yer almaktadır.
Bazı yaygın çalışma yöntemleri arasında akıllı sözleşmelerin kullanılması veya order book (emir defteri) aktarımı yer alır. Başka varyasyonların kullanımı da mümkündür ve merkeziyetçiliğin oranına göre bu varyasyonlar değişir.
Kullanıcıların varlıklarını borsaya devretmeleri gerekmediğinden merkezi olmayan borsalar, borsaların hacklenmesinden kaynaklanan hırsızlık riskini azaltır.
Merkezi olmayan borsalar, fiyat manipülasyonunu veya sahte ticaret hacmini de önleyebilir ve Müşterini Tanı (KYC) gereksinimi uygulayan borsalardan daha anonim olma özelliğine sahiptir.
Merkezi Olmayan Borsalar Nasıl Çalışır?
Merkezi olmayan borsaların nasıl çalıştığını anlamak için öncelikle DEX türlerini incelemeliyiz.
On-Chain Order Book
On-Chain Order Book kullanan bir DEX'te, tüm emirlerin kaydını tutmak için atanan ağ nodeları bulunmaktadır. Ayrıca, her bir işlemi onaylamak için madencilerin çalışmasını gerektirmektedir.
Off-Chain Order Book
Off-chain Order Book kullanan bir DEX’te, işlem kayıtları merkezi bir varlıkta barındırılmaktadır. Bu tip emir defterlerini yönetmeye yardımcı olmak için “relayers” kullanılmaktadır. Off-chain emir defteri kullanan DEX’ler, diğer DEX türlerinin aksine yarı merkeziyetsizdir.
Otomatik Piyasa Yapıcıları (AMM)
Uniswap, SushiSwap ve Kyber Network gibi popüler DEX platformları tarafından kullanılan otomatik piyasa yapıcıların (AMM), emir defterine ihtiyaçları yoktur. Bunun yerine, belirli parametrelere göre işlemleri otomatik olarak yürüten likidite havuzları oluşturmak için akıllı kontratlar kullanmaktadırlar.
DEX'lerin Avantajları
DEX'ler, dijital varlık sahiplerine gelişmiş gizlilik, daha güçlü güvenlik ve daha fazla kullanıcı kontrolü sağlamaktadır.
Merkezileştirilmiş borsaların doğasında bulunan en büyük risk, hacklenebilir olmalarıdır. Merkezileştirilmiş borsaların gözetim niteliği, genellikle hackerlar ve hırsızlar için olağan hedefler olmasının ana nedeni olarak gösterilmektedir. Kullanıcılarının fonlarını platformda tutarak likiditelerini korumaktadırlar ve bu da onları büyük çaplı hırsızlığa karşı hassas hale getirmektedir. Aynı zamanda, bir olayın kendilerine ait özel anahtarların ve bağlı fonların kontrolünü kaybetmelerine neden olduğunu iddia ettikleri exit scam (çıkış dolandırıcılığı) olarak adlandırılan yöntemi uygulamalarına da olanak tanımaktadır.
DEX'ler ise bu tür risklere karşı daha az hassastır çünkü kullanıcılar özel anahtarlarını veya kurtarma seedlerini kullanmak zorunda kalmadan bu platformlarda soğuk veya sıcak cüzdanları üzerinden serbestçe trade yapabilmektedirler. En temelde, hesaplarının güvenliğini sağlamaktan sorumlu olanlar kullanıcılardır. Ek olarak, kripto para ödülünün borsa cüzdanlarında depolananlar kadar büyük olmayacağı düşünüldüğünde, hackerların bireysel kullanıcılardan fon çalması kazançlı olmayacaktır.
Tüm merkezi borsalar, Müşterinizi Tanıyın (KYC) gereksinimlerine uymak için kayıt olmayı gerektirmektedir. Bu durum ise kripto para sahiplerini, kişisel verilerini borsalara vermeye zorlamaktadır. DEX’ler herhangi bir merkezi otorite tarafından korunmadıkları için KYC protokollerini kullanmaya gerek yoktur. Bu nedenle çoğu DEX bunu uygulamaz. DEX'ler, işlem yapan kullanıcılarına gizlilik sağlar.
Kullanıcılar DEX’lerde, fonlarının tam kontrolüne sahiptir ve bunları istedikleri gibi kullanabilirler. Borsaların varlıklarını dondurması veya para çekme işlemlerini engellemesi gibi endişeler DEX'lerde nadiren olmaktadır. Tüm merkezi olmayan borsaların eşit şartlarda oluşturulmadığı ve pratikte yarı merkezi olmayandan tamamen merkezi olmayana kadar çeşitlilik gösterebileceğini de unutmamak gerekir.
DEX'lerin Dezavantajları
Ne kadar devrimci olsalar da merkezi olmayan borsaların dezavantajları da var. Merkeziyetsiz borsa seçimi yaparken bu dezavantajları göz önünde bulundurmakta fayda var.
İşlem Hızı
Alım satım taleplerinin işlenmeden önce ağa yayınlanması ve madenciler tarafından onaylanması gerekliliği nedeniyle DEX'lerdeki emirlerin işlenmesi yavaş olabilir. Kripto para birimlerinin değerlerindeki değişikliklerden dolayı işlemin gerçekleşmemesi ya da fiyat kayması yaşanması riski yüksektir.
Aynı zamanda public order book ile ilgili "Front-Running" endişesi vardır. Böyle bir durumda kullanıcılar, mevcutta bekleyen işlemlerden daha önce kendi işlemlerinin gerçekleştirilmesi için daha yüksek gaz ücretleri ile işlem başlatabilirler.
Likidite Sorunları
Likidite konusunda DEX'ler genellikle sorun yaşamaktadır çünkü merkezi borsaların aksine, likiditeleri büyük ölçüde platformda aktif olarak işlem yapan kullanıcı sayısına bağlıdır. Ayrıca, çoğunlukla ticareti kolaylaştırmak için hareket edebilecekleri herhangi bir fona erişimleri yoktur. Öte yandan, merkezi olmayan finans (DeFi) alanı, DEX'lerin kullanabileceği likidite havuzları aracılığıyla bu duruma bir çözüm bulmuştur.
DEX’ler güvenlik, rahatlık ve gizlilik sağlasa da merkezi borsaların uğraştığı tüm sorunları çözecek sihirli bir değnek olmadığını unutmamakta fayda var. Teknolojik gelişmelere bağlı olarak sürekli gelişen DeFi’den dolayı ilerleyen yıllarda merkeziyetsiz borsaların tüm dezavantajları ortadan kalkabilir ancak yine de traderların, yatırımlarını yönetirken mevcut dezavantajları göz önünde bulundurmalarında fayda vardır.