İtibari-Fiat

Başlangıç Seviyesi

Geçerli para birimi olarak belirlenmiş, genellikle yasal ödeme aracı olduğunu resmi para birimi olarak ilan eden ülke tarafından denetlenen para birimlerine itibari (fiat) denilmektedir.

Fiat paralar altın veya gümüş gibi fiziksel bir emtia tarafından değil, onu ihraç eden hükümet tarafından desteklenen, devlet tarafından verilen para birimidir. Tanımı gereği fiat para, fiziksel bir meta tarafından desteklenmediğinden ve genellikle kağıt gibi değersiz veya düşük değerli bir malzemeden yapıldığı için herhangi bir iç değeri olmayan bir para birimidir. Buna rağmen, fiat paralar bir ödeme aracı olarak yaygın bir şekilde kabul edilmektedir. Modern kâğıt para birimlerinin çoğu, ABD doları, Euro ve diğer büyük küresel para birimleri de dahil olmak üzere Fiat para birimidir. 

Devlet onayı ve düzenlemesinin yanı sıra, kolektif bir inançtan dolayı da fiat para birimleri toplumlarda kabul görmektedir. Başka bir deyişle fiat para birimlerinin değeri ile alım satım işlemlerinin yapılışı toplu bir sözleşmeden kaynaklıdır. Bu nedenle, fiat paranın kabulü büyük ölçüde bir hükümet kararnamesine ve bir sosyal sözleşmeye bağlıdır. Toplumun para birimine duyduğu inanç ya da hükümet tehlikeye girerse ilgili para biriminin bir ödeme aracı olarak gerçek değeri hızla ve büyük ölçüde azalır.

İtibari paranın değeri, emtia parasında olduğu gibi onu destekleyen bir emtia değerinden ziyade arz ve talep ile ihraç eden hükümetin istikrarı arasındaki ilişkiden türetilir. Fiat paralar, altın gibi bir emtia tarafından desteklenmeyen, devlet tarafından ihraç edilen bir para birimidir. Ne kadar para basılacağını kontrol edebildikleri için merkez bankalarına ekonomi üzerinde daha fazla kontrol sağlar. Çoğu fiat para birimi altın, gümüş ya da bakır gibi değerli metaller veya başka bir emtia tarafından desteklenmediğinden merkez bankaları para arzında büyük değişikliklere neden olabilir ve bu da sonunda aşırı yüksek enflasyon oranlarının (hiperenflasyon) dönemlerine yol açabilir.

Fiat Paraların Tarihi

Fiat terimi Latince'den gelir ve bir hükümet kararnamesini, emrini veya kararını tanımlamak için kullanılır. Tarihsel kayıtlar, ilk kağıt para biçiminin 11. yüzyılda Çin'de kullanıldığını göstermektedir. Song Hanedanı, tarihte hükümet tarafından verilen ilk kağıt para olarak kabul edilen Jiaozi'yi çıkarmasıyla tanınır. Jiaozi, o sırada kullanılan ağır demir nakit paraların yerini almak için oluşturulan ilkel bir banknot biçimiydi. Daha sonra gelen Büyük Yuan hanedanı, fiat parayı büyük ölçekte baskın mübadele aracı olarak benimseyen ve kullanan biriydi. Büyük Yuan dönemi 1271'den 1368'e kadar sürmüş ancak fiat parası bir sonraki Büyük Ming hanedanı (1368-1644) tarafından kullanılmaya devam etmiştir.

Fiat Para Nasıl İşlemektedir?

Fiat paranın değeri, yalnızca hükümet bu değeri koruduğu için veya bir işlemdeki iki taraf onun değeri üzerinde anlaştıkları için vardır. Tarihsel olarak, hükümetler altın veya gümüş gibi değerli bir fiziksel metadan madeni para basar ya da belirli bir miktarda fiziksel meta için kullanılabilecek kâğıt para basmaktaydılar. Fiat parası ise dönüştürülmemekte ve geri alınmamaktadır. 

Fiat para, ulusal altın veya gümüş stoğu gibi fiziki rezervlerle bağlantılı olmadığı için, enflasyon nedeniyle değer kaybetme ve hatta hiperenflasyon durumunda değersiz hale gelme riskiyle karşı karşıyadır. İnsanlar bir ülkenin para birimine olan inancını kaybederse artık o paranın değeri kalmaz. Bu nedenle altınla desteklenen para biriminlerinden farklıdır.

Fiat Para ile İlgili Özel Durumlar

ABD doları, özel ve kamu borçları için kabul edilen hem itibari para hem de yasal ödeme aracı olarak kabul edilmektedir. Resmi para birimi, temelde bir hükümetin yasal olduğunu beyan ettiği herhangi bir para birimidir. Pek çok hükümet bir fiat para birimi çıkarıp, sonra onu borç geri ödeme standardı olarak belirleyerek resmi para birimi yapmaktadır.

ABD tarihinin başlarında, ülkenin para birimi altın (bazı dönemlerde gümüş) tarafından desteklenmiştir. Federal hükümet, 1933.5 tarihli Acil Bankacılık Yasası'nın yürürlüğe girmesiyle, vatandaşların para birimini hükümet altınıyla değiştirmesine izin vermeyi durdurmuştur. ABD para birimini federal altınla destekleyen altın standardı ise ABD'nin aynı zamanda yabancı hükümetlere ABD para birimi karşılığında altın vermeyi de bıraktığı 1971'de tamamen sona ermiştir. ABD doları artık altın, gümüş veya başka herhangi bir emtia ile değiştirilebilen "legal gösterge" yerine "yasal para" olmuştur.

Fiat Paranın Avantajları

Fiat para, bir ulus ekonomisinin para biriminin ihtiyaç duyduğu değer depolama, sayısal bir hesap sağlama ve değişimi kolaylaştırma gibi rolleri karşılayabiliyorsa, iyi bir para birimi işlevi görür. Aynı zamanda mükemmel senyoraj özelliğine de sahiptir.

Fiat para birimleri 20. yüzyılda kısmen hükümetler ve merkez bankaları ekonomilerini iş çevriminin doğal yükseliş ve düşüşlerinin en kötü etkilerinden yalıtmaya çalıştıkları için öne çıkmıştır. Fiat para altın gibi kıt veya sabit bir kaynak olmadığı için, merkezi bankaların arzı üzerinde çok daha fazla kontrolü vardır ve bu da onlara kredi arzı, likidite, faiz oranları ve para hızı gibi ekonomik değişkenleri yönetme gücünü vermektedir. Örneğin, ABD Federal Rezervi, işsizliği ve enflasyonu düşük tutmak için ikili yetkiye sahiptir.

Fiat Paranın Dezavantajları

2007'deki ipotek krizi ve ardından gelen mali çöküş, merkez bankalarının para arzını düzenleyerek buhranları veya ciddi durgunlukları zorunlu olarak önleyebileceği inancını yumuşatmıştır. Örneğin altına bağlı bir para birimi, genel olarak fiat paradan daha istikrarlıdır. Fiat paralar sınırsız arz nedeniyle daha fazla ekonomik balona yol açabilir.

Fiat Para Neden Değerlidir?

Altın ya da değerli metaller ile desteklenen emtia bazlı paraların aksine, itibari para tamamen onu çıkaran hükümete olan tam inanç ve güvenle desteklenmektedir. Bunun değerli olmasının bir nedeni ise hükümetlerin çıkardığı fiat para üzerinden vergi ödemenizi talep etmesidir. Vergi ödenmemesi durumunda cezai yaptırımların olması nedeniyle vatandaşlar vergi ödemeyi kabul ederler. Kredi teorisi gibi para teorileri, tüm para bir kredi-borç ilişkisi olduğu için paranın değerini korumak için herhangi bir şey tarafından desteklenmesinin önemli olmadığını öne sürmektedir.

Modern Ekonomiler Neden Fiat Paraları Tercih Ediyor?

20. yüzyıldan önce, çoğu ülke bir tür altın standardı veya bir emtia desteği kullanmıştır. Ancak uluslararası ticaret finans ölçek ve kapsam olarak büyürken, madenlerden ve merkez bankası kasalarından çıkan sınırlı miktardaki altın, yaratılan yeni değere ayak uyduramamış ve küresel piyasalarda ve ticarette ciddi aksamalara neden olmuştur. Fiat parası, hükümetlere kendi para birimlerini yönetme, para politikası belirleme ve küresel piyasaları istikrara kavuşturma konusunda daha fazla esneklik sağlamıştır. Ayrıca, ticari bankaların borçlulardan gelen talebi karşılamak için eldeki para miktarını çoğaltmasına izin veren kısmi rezerv bankacılığına da izin vermiştir.

Fiat Paranın Alternatifleri Nelerdir?

Günümüzde pek çok ülke resmi para birimi olarak fiat para birimine sahip. Altın ve altın para alıp satılabilir ancak bunlar nadiren takas veya günlük alımlar için kullanılır ve daha çok tahsil edilebilir veya spekülatif bir varlık olma eğilimindedir. Bitcoin gibi kripto para birimleri, son on yılda fiat para birimlerinin enflasyonist doğasına bir meydan okuma olarak ortaya çıkmıştır.